Κρυμμένα τεκμήρια της ναυτικής ιστορίας του ΒΠΠ στην ευρύτερη περιοχή Παγασητικού – Πηλίου

Σχεδόν 75 χρόνια μετά την λήξη του Β’ παγκοσμίου πολέμου (ΒΠΠ), η θάλασσα συνεχίζει να κρατάει κρυμμένα πολλά από τα σημάδια του.

Με την κήρυξη του ΒΠΠ, τον Σεπτέμβριο του 1939, όσο η χώρα μας βρισκόταν ακόμη σε ουδετερότητα χάθηκαν περίπου 90 ελληνικά ατμόπλοια. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τα σχεδόν 600 εμπορικά πλοία του ελληνικού στόλου που υπήρχαν πριν τον πόλεμο, συνέχισαν να ταξιδεύουν μετά το τέλος του μόνον 150 (Greek Shipping Miracle, 2017). Ο αριθμός μικρότερων σκαφών που χάθηκαν εκείνη την περίοδο παραμένει άγνωστος. Τα κύρια αίτια βύθισης πλεούμενων στη διάρκεια του ΒΠΠ ήταν οι αεροπορικές επιδρομές, η δράση των υποβρυχίων και οι ναρκοθετήσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι νάρκες συνέχισαν να είναι αιτία ναυτικών ατυχημάτων και στα χρόνια που ακολούθησαν, μετά τον πόλεμο (Γρ. Καρταπάνης, 2015.α).

Ο βυθός, σε όλη την έκταση της επικράτειας, αποτελεί τον φυσικό χώρο διατήρησης της ιστορικής μνήμης που συνοδεύει τα ναυάγια μικρών ή μεγάλων πλοίων της συγκεκριμένης περιόδου.

Το 2001 τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών συμφώνησαν στις βασικές αρχές για την προστασία της Ενάλιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΕΠΚ), οι οποίες είναι η υποχρέωση διαφύλαξής της, η επιτόπια διατήρηση ως προτεραιότητα, η μη εμπορική εκμετάλλευσή της και η διαμοίραση της σχετικής εκπαίδευσης και πληροφόρησης (UNESCO, 2001).

Στον πρώτο τόμο του βιβλίου με τίτλο “Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες” (Χρ. Ντούνης, 2001), καταγράφονται με αλφαβητική σειρά οι ονομασίες και τα χαρακτηριστικά πλοίων που βυθίστηκαν από το 1900 μέχρι το 1950. Για πολλά από αυτά περιγράφονται, εκτός από την ημερομηνία, οι συνθήκες και η θέση ναυάγησης. Μια αρχική αναζήτηση στοιχείων στο βιβλίο του Ντούνη, με βάση το έτος ναυάγησης οδηγεί σε ένα σύνολο 1061 πλοίων που βυθίστηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Χρονολογική κατανομή ναυαγίων στις ελληνικές θάλασσες κατά τη διάρκεια του πολέμου

Σε έναν κατάλογο για τις συνολικές απώλειες πλοίων στον ΒΠΠ, καταγράφονται περίπου 32000 βυθίσεις (Kurt Hoffmann, 2015). Βάσει του παραπάνω καταλόγου τα ναυάγια ελληνικών πλοίων υπολογίζονται περί τα 500, με σχεδόν το εν τέταρτο αυτών να σημειώνονται αμέσως μετά την εισβολή των Γερμανών, τον Απρίλιο του 1941.

Χρονολογική κατανομή (ανά τρίμηνο) των ναυαγίων ελληνικών πλοίων στο διάστημα του ΒΠΠ

Σύμφωνα με τον ίδιο κατάλογο το σύνολό των ναυαγίων στις ελληνικές θάλασσες, μαζί με σκάφη άλλης εθνικότητας (κυρίως Βρετανικά, Γερμανικά και Ιταλικά), ξεπερνάει τα 1000 εκείνη την περίοδο. Στην περιοχή του ΒΔ Αιγαίου μόνον, καταγράφεται η παρουσία 14 βρετανικών, 2 ελληνικών και 2 γερμανικών υποβρυχίων, με συνέπεια την πρόκληση 55 συνολικά καταγεγραμμένων ναυαγίων (μεταξύ των οποίων και του Υ/Β Κατσώνης). Ειδικότερα για την περιοχή του Παγασητικού και του Πηλίου εντοπίζονται στοιχεία για την βύθιση 70 σκαφών από διάφορες αιτίες.

Από τα παραπάνω ναυάγια, 25 προκλήθηκαν κατά την αεροπορική επιδρομή των βρεττανών στο Βόλο (μέσα Οκτωβρίου του 1944) και 16 στην δράση τουλάχιστον 5 υποβρυχίων (από το καλοκαίρι του 1943 μέχρι το καλοκαίρι του 1944), ενώ τα υπόλοιπα από διάφορες άλλες αιτίες. Τα 33 ήταν ενταγμένα στη ναυτική δύναμη της Γερμανίας, άλλα 33 ήταν υπό ελληνική σημαία, 3 ήταν γαλλικά και 1 ιταλικό.

Λίγο μετά το τέλος του πολέμου, στις 28/4/1946, σε μια δημοσίευση της εφημερίδας “Ταχυδρόμος” με τίτλο “Ποία πλοία απωλέσθησαν εκ των νηολογημένων εν Βόλω”, αναφέρονται 40 ναυάγια από πολεμικές ενέργειες στην συγκεκριμένη περιοχή. Η δημοσίευση γράφει “Τα απωλεσθέντα κατά τη διάρκειαν του πολέμου και τη κατοχής σκάφη εκ των νηολογημένων εις το Λιμεναρχείον Βόλου, κατά σχετικόν πίνακα καταρτισθέντα υπό της λιμενικής αρχής, είναι τα κατωτέρω…”. Συνεχίζοντας η ίδια δημοσίευση αναφέρει ότι, “Πρέπει να σημειωθεί ότι εκτός των ανωτέρω βυθισθέντων σκαφών υπάρχουν και άλλα εκ των νηολογημένων εις το Λιμεναρχείο Βόλου, τα οποία εβυθίσθησαν εις άλλας ελληνικάς θαλάσσας, συνεπεία πολεμικών αιτιών” (Γρ. Καρταπάνης, 2015.β).

Φαίνεται ότι αρκετές από τις βυθίσεις έγιναν για να εμποδιστεί η χρήση των πλοίων από τον εχθρό. Είναι χαρακτηριστικό ότι 9 από τα παραπάνω “διανοίχθηκαν με δυναμίτιδα υπό βρεττανικής μονάδος“, τον Απρίλιο του 1941 (αμέσως μετά την εισβολή των Γερμανών) και άλλα 17 “εβυθίσθησαν υπό των Γερμανών κατά την ημέρα αποχωρήσεώς των” ή από τον συμμαχικό βομβαρδισμό, τον Οκτώβριο του 1944.

Συγκρίνοντας τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ότι οι δυο καταγραφές αναφέρονται στην συντριπτική τους πλειοψηφία σε διαφορετικά πλοία. Ένα πρώτο συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι το πλήθος των πλοίων που ναυάγησαν κατά τη διάρκεια του ΒΠΠ στην περιοχή του Παγασητικού και του Πηλίου ξεπερνάει τα 100.

Το 2012 δημοσιεύθηκε μια πρωτόλεια έρευνα 36 σελίδων (που στηρίχθηκε σε πληροφορίες από πολεμικά ημερολόγια, βιβλία, συγγράμματα και εργασίες για τα ναυάγια στο νότιο Πήλιο), η οποία αναφέρει 13 ναυάγια “εκ των οποίων τα περισσότερα προέκυψαν σαν απόρροια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου” (Δ. Γκαλόν, 2012). Οι θέσεις ναυάγησης για κάποια έχουν εντοπιστεί, όπως επίσης είναι γνωστό και ότι αρκετά από αυτά έχουν ανελκυστεί ή διαλυθεί.

Σε μια πρώτη προσπάθεια εντοπισμού και θεματικής κατηγοριοποίησης των ενδεικτικών θέσεων ναυάγησης στην θαλάσσια περιοχή μεταξύ νοτίου Πηλίου και βόρειας Εύβοιας, συνδυάστηκαν δεδομένα από την διαδικτυακή πλατφόρμα European Marine Observation and Data Network (EMODnet, 2016) με τις διαθέσιμες πληροφορίες των Ντούνη, Καρταπάνη και Γκαλόν για τις βυθίσεις πλοίων (όπως η περιοχή, η χρονολογία και τα αίτια), με αποτέλεσμα ένα σύνολο 26 ενδεικτικών θέσεων ναυάγησης στην συγκεκριμένη περιοχή (K. Papadimitriou et al, 2018). Για 17 από αυτές βρέθηκαν επαρκή στοιχεία, βάσει των οποίων έγινε η χρονολογική κατανομή τους, ώστε να φανεί τελικά ότι οι 10 – περισσότερες από τις μισές – συνδέονται με την περίοδο του ΒΠΠ.

Σύμφωνα με το σύνολο των παραπάνω δεδομένων, εκτιμάται ότι στην ευρύτερη περιοχή του Παγασητικού και του Πηλίου έχουν βυθιστεί τουλάχιστον 120 πλοία στο διάστημα από την έναρξη μέχρι τη λήξη του πολέμου. Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί σε κάτι περισσότερο από το 10% του συνολικού αριθμού πλοίων που ναυάγησαν στις ελληνικές θάλασσες εκείνη την περίοδο, γεγονός που αναδεικνύει την σημαντικότητα του συγκεκριμένου θαλάσσιου χώρου ως πεδίο μελέτης της σύγχρονης ναυτικής ιστορίας.

Το βασικό ερώτημα, το οποίο προκύπτει είναι το “πού” μπορεί να βρίσκονται οι παραπάνω θέσεις ναυάγησης. Ένα άλλο εύλογο ερώτημα που ακολουθεί είναι το “τί” υπάρχει σήμερα σε κάθε μια από αυτές τις θέσεις.


Αναφορές

Greek Shipping Miracle, 2017. Ο Αποδεκατισμός της Ναυτιλίας (1940-1945). URL: http://www.greekshippingmiracle.org/el/history/1940.html (23/06/2018)

Γρ. Καρταπάνης, 2015.α. Ναυάγια από πολεμική αιτία. URL: http://www.taxydromos.gr/G.Kartapanis/193751-grhgorhs-kartapanhs-nayagia-apo-polemikh-aitia.html (23/06/2018)

UNESCO, 2001. Convention on the Protection of the Underwater Cultural Heritage. URL: http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/underwater-cultural-heritage/2001-convention/official-text/ (23/06/2018)

Χ. Ντούνης. Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλσσσες. 1900-1950 (τομ. Α´). Αθήνα: Finatec, 2000

Kurt Hoffmann, 2015. Schiffsverluste 01.09.1939-02.09.1945. URL: http://www.schiffswrackliste.de/index.htm (23/06/2018)

Γρ. Καρταπάνης, 2015.β. Ναυάγια πολέμου με πλεούμενα νηολογίου Βόλου. URL: http://www.taxydromos.gr/%CE%93.%CE%9A%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%B1%CF%80%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82/192626-grhgorhs-kartapanhs-nayagia-pole%CE%BCoy-%CE%BCe-pleoy%CE%BCena-nhologioy-boloy.html (23/06/2018)

Δ. Γκαλόν, 2012. Ναυάγια του Νοτίου Πηλίου. URL: http://www.scubadive.gr/forum/showthread.php?t=5828 (23/06/2018)

EMODnet Bathymetry Consortium, 2016. Bathymetry Viewing and Download service. URL: http://portal.emodnet-bathymetry.eu (23/06/2018)

Papadimitriou, K., Sidiropoulos, N., Tsioumas, S., Ktistis, A., Tokmakidis, P., 2018. THEMATIC WRECK-DIVING. A PRELIMINARY STUDY OF UNDERWATER TOURS AT THE AREA OF SOUTHERN PELION AND NORTHERN EVIA, GREECE. In proceedings of BRAU4 Itinerant Congress “The Hidden Cultural Heritage: Under Water, Under Ground and Within Buildings”. Athens/Piraeus, Greece

Author: Kimon Papadimitriou

Kimon Papadimitriou, Dr Ing Rural and Surveying Engineering, is member of Laboratory Training Staff at the School of Rural and Surveying Engineering, Faculty of Engineering, Aristotle University of Thessaloniki. In 2015 he developed the PADI Underwater Survey Diver distinctive specialty training course. Subsequently, he was certified to teach the Wreck Detective training course.