Η τορπιλική επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ στην Αλιμνιά

Το ναυάγιο ELVIRA VASELLI προκλήθηκε από επίθεση βρετανικών αεροσκαφών στον όρμο Αλιμνιάς στις 28 Ιουλίου 1943. Ναυπηγήθηκε στα βρετανικά ναυπηγεία C.H. Walker & Co. το 1912 με όνομα B.A.H.W. No.11. Το 1917 πουλήθηκε και μετονομάστηκε σε ALUMINE και το 1930 σε ΑΛΟΥΜΙΝ όταν αποκτήθηκε από τον Χρήστο Βλάση. Το 1936 αγοράστηκε από την S.A. Italiana Lavori Edilie Marittimi (SAILEM) και μετονομάστηκε ELVIRA VASELLI. Κατά τον Β’ΠΠ το πλοίο επιτάχθηκε από την ιταλική κυβέρνηση ως βοηθητικό μέχρι που βυθίστηκε.

Στις 30 Νοεμβρίου 1942, το υποβρύχιο ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ (Υ-2) πραγματοποίησε μια τορπιλική επίθεση στην Αλιμνιά των Δωδεκανήσων, από την οποία προέκυψε η πεποίθηση ότι είχε επιτευχθεί η βύθιση ενός ιταλικού φορτηγού πλοίου.

Η τορπιλική επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ στην Αλιμνιά

To ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ

Το υποβρύχιο ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ, με κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Νικόλαο Ρουσσέν, είχε αποπλεύσει στις 21 Νοεμβρίου 1942 από τη Βηρυτό προκειμένου να πραγματοποιήσει αφενός μια επιχείρηση που έφερε την κωδική ονομασία “Oxford”, την αποβίβαση επτά Ελλήνων και Βρετανών πρακτόρων και υλικού στις νότιες ακτές της Κρήτης, αφετέρου την πραγματοποίηση επιθετικής περιπολίας στα Δωδεκάνησα. Ο Υποπλοίαρχος Ρουσσέν είχε παραλάβει καθήκοντα κυβερνήτη στις 9 Οκτωβρίου 1942 και αυτή ήταν η πρώτη πολεμική αποστολή του ως κυβερνήτης του υποβρυχίου που μόλις είχε δεχθεί επισκευές στο Σουέζ. Το ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ έφθασε στις 27 Νοεμβρίου σε ερημική περιοχή της Αγίας Γαλήνης και υπό την κάλυψη του σκότους, οι πράκτορες αποβιβάστηκαν σε τρεις ελαστικές λέμβους και κωπηλατώντας επί 200 μέτρα έφθασαν στη στεριά.

Η τορπιλική επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ στην Αλιμνιά

Ο Υποπλοίαρχος Νικόλαος Ρουσσέν

Το υποβρύχιο κατόπιν συνέχισε τον προκαθορισμένο πλου του προς το στενό Κάσου-Κρήτης με προορισμό τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα. Σύμφωνα με πληροφορίες που είχαν περιέλθει στους Συμμάχους, στις νησίδες Χαλίκια[1] υπήρχαν συγκεντρώσεις εχθρικών σκαφών. Πραγματικά, στις 30 Νοεμβρίου, στις 10.15’, ο κυβερνήτης εντόπισε εχθρικά σκάφη εντός του μεγάλου όρμου του Αγίου Γεωργίου της νησίδας Αλιμνιά. Στο μυχό του όρμου βρίσκονταν αγκυροβολημένες τρεις τορπιλάκατοι και μια μικρή ιστιοφόρος ημιολία[2], ενώ αρόδο βρισκόταν ένα μεγάλο φορτηγό ατμόπλοιο. Ο κυβερνήτης εκτίμησε ότι το ατμόπλοιο είχε εκτόπισμα 8.000 τόνους και μήκος 130 μέτρων ενώ το περιέγραψε ως καμουφλαρισμένο «με φαιά και μαύρα τρίγωνα, φέρον δε μιαν καπνοδοχό εις το μέσον». Μια άμεση επίθεση δεν ήταν δυνατή εξαιτίας της θέσης των πλοίων εντός του όρμου ενώ το ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ παρουσίαζε ήδη ανωμαλίες στην τηλεκίνηση των πηδαλίων του με αποτέλεσμα να δυσχεράνει ο χειρισμός του. Αυτά σε συνδυασμό με τα αβαθή της περιοχής αυξάνανε το συντελεστή δυσκολίας της επίθεσης και έτσι ο κυβερνήτης αποφάσισε να αναμένει την έξοδο του στόχου από τον όρμο. Στις 13.30’ η ημιολία εξήλθε από τον όρμο και αναχώρησε προς νότο, ενώ παρατηρήθηκε ότι το ατμόπλοιο παρέμενε στη θέση του παρά του ότι ανάδιδε καπνό από την καπνοδόχο του. Έτσι αποφασίστηκε να επιχειρηθεί η επίθεση πριν σκοτεινιάσει. Εκμεταλλευόμενος τις ευνοϊκές καιρικές συνθήκες (άπνοια, λιπαρά γαλήνη), ο Υποπλοίαρχος Ρουσσέν πραγματοποίησε σειρά προσεκτικών χειρισμών ώστε να φέρει το υποβρύχιο σε σημείο κατά τον άξονα της εισόδου του όρμου. Κατόπιν, στις 16.35’ εξαπέλυσε, με διαφορά δέκα δευτερολέπτων, δυο τορπίλες από τους πρυμναίους τορπιλοσωλήνες του υποβρυχίου με στόχο το φορτηγό ατμόπλοιο. Ένα λεπτό και 35 δευτερόλεπτα αργότερα ακούστηκε έκρηξη και από το περισκόπιο παρατηρήσαν καπνούς και νερά που κάλυψαν το στόχο. Μέσα στα επόμενα λίγα λεπτά το φορτηγό πλοίο έλαβε κλίση και φαινόταν έμπρυμνο, ενώ στις 16.45’ ανατράπηκε βυθιζόμενο. Όπως αναφέρει ο Ν. Ρουσσέν στην αναφορά του, το ατμόπλοιο είχε πληγεί στο μέσο του και έγειρε προς τα δεξιά μέχρι που πήρε κλίση ενενήντα μοιρών. Μετά την επίθεση το υποβρύχιο κινήθηκε με ασφάλεια προς το βορά συνεχίζοντας την περιπολία του στα Δωδεκάνησα που έλαβε τέλος στις 5 Δεκεμβρίου με τον κατάπλου του υποβρυχίου στη Βηρυτό. Ο Διοικητής των Υποβρυχίων Π. Κώνστας εξέφρασε την ευαρέσκεια του στην ημερήσια διαταγή της 9ης Δεκεμβρίου αναφέροντας μεταξύ άλλων ότι με την επίθεση αυτή «εξεδικήθη αμέσως την απώλεια του ΤΡΙΤΩΝΟΣ, δια της καταβυθίσεως εντός προησπισμένου όρμου ενός εμπορικού πλοίου περίπου οκτώ χιλιάδων τόννων». Πραγματικά η Αλιμνιά διέθετε φρουρά 120 ανδρών και εχθρικά πυροβολεία τα οποία θα μπορούσαν να έχουν βάλει εναντίον του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ σε περίπτωση εντοπισμού του.

Η τορπιλική επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ στην Αλιμνιά

Η νήσος Αλιμνιά

Σύμφωνα με τις ιταλικές αναφορές για την επίθεση, ο στόχος του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ ήταν το ατμόπλοιο BUCINTORO[3] το οποίο είχε ολική χωρητικότητα 1.273 κόρων και μήκος 72,5 μέτρα. Το ατμόπλοιο που βρισκόταν εκείνη την ημέρα αγκυροβολημένο στον όρμο της Αλιμνιάς (Legnano κατά τους Ιταλούς) δεν υπέστη ζημιές κατά την επίθεση καθώς και οι δυο τορπίλες του ελληνικού υποβρυχίου αστόχησαν. Η μια τορπίλη εξερράγη στην δυτική πλευρά του όρμου, παρά το Ακρωτήριο Μέρμηκα και η άλλη κινήθηκε προς την αντίθετη ανατολική ακτή όπου βρέθηκε σε βάθος 2,8 μέτρων και χωρίς να εκραγεί. Οι ιταλικές αναφορές κάνουν λόγο μόνο για την ύπαρξη ενός ιστιοφόρου σκάφους, πέρα του BUCINTORO.

Η τορπιλική επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ στην Αλιμνιά

To BUCINTORO (Giorgio Spazzapan)

Η βύθιση του ιταλικού ατμόπλοιου συνέχισε να απασχολεί για καιρό το πλήρωμα του υποβρυχίου που προφανώς επιζητούσε να επιβεβαιώσει την επιτυχία του. Έτσι, εννέα μήνες αργότερα, στις 31 Αυγούστου 1943, ο Σημαιοφόρος Α. Μπαλτατζής αποστέλλει αναφορά στον κυβερνήτη του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ αναφέροντας ότι πληροφορήθηκε την άφιξη ενός Δωδεκανήσιου σπογγαλιέα που γνώριζε για τον τορπιλισμό του ατμόπλοιου στην Αλιμνιά και μετέβη προς συνάντηση του. Κατά τη συνομιλία του με αυτόν, ο σφουγγαράς, ονόματι Ξυπολητάς, ανέφερε ότι: «προ πέντε μηνών (σ.σ. το Μάρτιο του 1943) διερχόμενος προ του όρμου Αλιμνιά αντελήφθη εντός αυτού ιδίοις όμμασιν μέγα φορτηγό μέγα φορτηγό ημιβυθισμένον και κεκλιμένον προς δεξιάν πλευράν. Το πλοίον είχε μια καπνοδόχον και ήτο παρηλλαγμένον με συγκεχυμένας μαύρας και φαιάς ραβδώσεις». Ο Σημαιοφόρος παρουσίασε στον σφουγγαρά ένα σκαρίφημα του όρμου και αυτός τοποθέτησε το ναυάγιο που είχε δει ακριβώς σε θέση που συνέπιπτε με αυτή στο σκαρίφημα που είχε κάνει ο κυβερνήτης του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ μετά την επίθεση της 30ης Νοεμβρίου 1942. Ο σφουγγαράς έκλεισε την μαρτυρία του λέγοντας ότι είχε πληροφορηθεί πως το εν λόγω πλοίο είχε τορπιλιστεί πριν από εννιά μήνες από Συμμαχικό υποβρύχιο. Έχοντας μελετήσει όσα αναφέρουν τα ιταλικά αρχεία, προκύπτει ότι η αναφορά του Σημαιοφόρου Μπαλτατζή χρήζει σκωπτικής ανάγνωσης.

Ο Πλοίαρχος Ν. Πετρόπουλος αναφέρει στο βιβλίο[4] του ότι η κατ’ εκλογήν προαγωγή και παρασημοφορίας των κυβερνητών που είχαν βυθίσει εχθρικό πλοίο κατά τον ελληνο-ιταλικό πόλεμο είχε δημιουργήσει ένα προηγούμενο. Έτσι, ορισμένοι θεωρούσαν ότι έπρεπε να προβιβάζεται κατ’ εκλογήν όποιος κυβερνήτης ανέφερε μια επιτυχία, έστω και αν δεν είχε εξακριβωθεί πλήρως. Αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνει ο Πλοίαρχος Δ. Φωκάς καθώς στο βιβλίο[5] του ψέγει τη Διοίκηση για την μη απόδοση ηθικών αμοιβών στο πλήρωμα του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ και σχολιάζει τις «ηθικές αμοιβές και τις προαγωγές, οι οποίες είναι πλουσιοπάροχες και άφθονες κατά τη διάρκεια του ελληνο-ιταλικού πολέμου, αυτές, σε αντίθετη υπερβολή, παύουν ολοσχερώς να απονέμονται στη Μέση Ανατολή. Φαίνεται, ότι το λελογισμένο μέτρο ήταν αδύνατο να βρεθεί.»

Η θεωρεία ότι το ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ βύθισε το στόχο του υπερίσχυσε και πιθανώς ενδυναμώθηκε μετά την απελευθέρωση από την ανακάλυψη της ύπαρξης του ναυαγίου ενός ιταλικού μεταγωγικού στην Αλιμνιά. Η βύθισή τού συνδέθηκε με την επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ με αποτέλεσμα η βύθιση που ισχυρίστηκε ο κυβερνήτης Ρουσσέν να θεωρείται έκτοτε ως «επιβεβαιωμένη».

Ο Πλοίαρχος Ηλίας Τσουκαλάς αναφέρει σε άρθρο[6] του ότι ο ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ βύθισε στην Αλιμνιά ένα πρώην ιταλικό ατμόπλοιο που είχε επιταχθεί από τους Γερμανούς και το οποίο ονομαζόταν «ΜΠΕΡΓΚΕΡ». Όμως η επίθεση έλαβε χώρα δέκα μήνες πριν τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οπότε και οι Γερμανοί προχωρήσαν στην επίταξη των ιταλικών σκαφών. Επιπλέον, η έρευνα έδειξε ότι δεν υπήρχε πλοίο με αυτό το όνομα (ή παρεμφερές) στην υπηρεσία των Γερμανών στη Μεσόγειο.

Στην πραγματικότητα το ναυάγιο που βρέθηκε μεταπολεμικά στον όρμο της Αλιμνιάς ήταν θύμα της επίθεσης βρετανικών αεροσκαφών τύπου Beaufighter, στις 28 Ιουλίου 1943. Ήταν το ELVIRA VASELLI, ένα μικρό φορτηγό ατμόπλοιο 647 κ.ο.χ. με διαστάσεις 53,9 x 9,1 μέτρα. Είχε ναυπηγηθεί το 1912 στα βρετανικά ναυπηγεία C.H. Walker & Co. τα οποία ήταν και ιδιοκτήτης του πλοίου. Αρχικά έφερε το όνομα B.A.H.W. No.11 ( τα αρχικά αυτά προέρχονταν από τις λέξεις Buenos Aires Harbour Works). Το 1917 πουλήθηκε στη γαλλική Societe Miniere et Metallurgique de Penarroya που είχε την έδρα της στη Rouen και μετονομάστηκε ALUMINE. Η εταιρία αυτή είχε σειρά από μεταλλεία γαιάνθρακα στην Ισπανία και αλλού (όπως στο Λαύριο) και το πλοίο προφανώς χρησίμευσε στη μεταφορά γαιάνθρακα από αυτά. Το Δεκέμβριο του 1930 το πλοίο ύψωσε ελληνική σημαία έχοντας αποκτηθεί από τον Χρήστο Βλάση[7]. Νηολογήθηκε στον Πειραιά ως ΑΛΟΥΜΙΝ αλλά τον επόμενο Νοέμβριο πουλήθηκε στην ιταλική εταιρία Dani & C. της Γένοβας και μετονομάστηκε PAOLO BEVERINI. Το 1936 περιήλθε στη S.A. Italiana Lavori Edilie Marittimi (SAILEM) και μετονομάστηκε ELVIRA VASELLI ενώ νηολογήθηκε στο Παλέρμο. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο το πλοίο επιτάχθηκε από την ιταλική κυβέρνηση ως βοηθητικό και ως τέτοιο μετέφερε εφόδια για τις ανάγκες του ιταλικού στρατού στην Αλβανία και στην Ελλάδα, μέχρι που βυθίστηκε από τα συμμαχικά αεροσκάφη στην Αλιμνιά. Το ναυάγιο του ELVIRA VASELLI έμεινε προσαραγμένο στα αβαθή της βόρειας ακτής του όρμου και αναφέρεται με το όνομά τού σε έγγραφο του Οργανισμού Ανελκύσεως Ναυαγίων του 1950. Τελικά εκποιήθηκε από τον Ο.Α.Ν. στον εργολάβο Ηλία Αγγελάκο ο οποίος προχώρησε στην επί τόπου διάλυση του ναυαγίου με αποτέλεσμα σήμερα να απομένουν ορατά στο βυθό μόνο υπολείμματα από αυτό.

Η τορπιλική επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ στην Αλιμνιά

To ELVIRA VASELLI (Giorgio Spazzapan)

Η περιγραφή του σφουγγαρά δεν συνδέεται με το ναυάγιο του ELVIRA VASSELI που βυθίστηκε τέσσερις μήνες μετά την ισχυριζόμενη διέλευση του σφουγγαρά από την Αλιμνιά. Από την έως τώρα έρευνα δεν προκύπτει η βύθιση κάποιου πλοίου κατά την επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ στην Αλιμνιά. Ωστόσο η επίθεση αυτή, η οποία είχε αυξημένο συντελεστή δυσκολίας, αποτέλεσε μια σημαντική επιτυχία καθώς αναπτέρωσε το ηθικό των ελληνικών πληρωμάτων ιδιαίτερα σε μια χρονική συγκυρία που το Όπλο είχε δεχθεί ένα βαρύ πλήγμα από τη βύθιση του ΤΡΙΤΩΝ. Η επίθεση του ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗ απέδειξε ότι τα ελληνικά υποβρύχια, παρά την παλαιότητα τους, μπορούσαν να προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες στο συμμαχικό αγώνα χάρις στην επιμονή και την ικανότητα των πληρωμάτων τους. Αυτό εξάλλου το απέδειξαν με τις επακόλουθες επιτυχίες τους στα χρόνια του πολέμου.

[1] Αποτελούνται από τις νήσους Χάλκη, Αλιμνιά και πέντε μικρότερες νησίδες.

[2] Ο Ν. Ρουσσέν την αναφέρει στην αναφορά του ως πλοιάριο τύπου κορβέτας.

[3] Ναυπηγήθηκε το 1909 στα J. Priestman & Co. στο Southwick της Αγγλίας με το όνομα FERNANDE για λογαριασμό της γαλλικής εταιρίας Fernand Bouet, Caen, Το 1923 πουλήθηκε στην αγγλική Buck Steam Shipping & Coal Exports Ltd, Goole και το 1932 στην ιταλική SAN Salvagno της Βενετίας οπότε μετονομάστηκε BUCINTORO. Στις 22 Αυγούστου 1943, το BUCINTORO συγκρούστηκε με το δεξαμενόπλοιο UGO FIORELLI στα δυτικά της Καλύμνου με αποτέλεσμα να υποστεί μεγάλο ρήγμα και διαρροές. Το BUCINTORO ρυμουλκήθηκε από το αντιτορπιλικό CRISPI στο Λακκί όπου προσαράχθηκε προκειμένου να αποφευχθεί η βύθιση του. Στις 8 Σεπτεμβρίου εισήλθε στην μεγάλη πλωτή δεξαμενή προκειμένου να επισκευασθεί, αλλά στις 5 Οκτωβρίου εβλήθη κατά τη διάρκεια γερμανικής αεροπορικής δεξαμενής. Παρά τη κλίση που πήρε η δεξαμενή, το BUCINTORO στάθηκε δυνατό να εξέλθει από αυτή. Ωστόσο επλήγη ξανά κατά τους βομβαρδισμούς των επόμενων ημερών και βυθίστηκε στις 12 Οκτωβρίου. Το πλοίο ανελκύστηκε, πιθανότατα το 1947, και επεστράφη στους Ιταλούς ιδιοκτήτες του. Το 1952 πουλήθηκε και μετονομάστηκε CARLO GARRE για να πάρει ξανά το 1956 το όνομα BUCINTORO. Τελικά διαλύθηκε το 1959 στη La Spezia.

[4] Αναμνήσεις και σκέψεις ενός παλαιού ναυτικού

[5] Έκθεση επί της δράσεως του Β. Ναυτικού κατά τον πόλεμο 1940-44

[6] Τιμή και δόξα στους ήρωες των υποβρυχίων μας, Ναυτική Ελλάς, Ιούλιος 1998

[7] Η οικογένεια Βλάση που έδρευε στο Λαύριο ανέπτυξε εφοπλιστική δραστηριότητα για περισσότερο από τρεις δεκαετίες και σημαδεύτηκε από την απώλεια του ΡΟΖΑ ΒΛΑΣΗ νότια της Μακρονήσου, την παραμονή των Χριστουγέννων του 1959 με 13 νεκρούς.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Θωκταρίδης Κώστας – Μπιλάλης Άρης, Ανελκύοντας την Ιστορία, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2016

Καββαδίας Επαμεινώνδας, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα, εκδ. Πυρσός, Αθήνα, 1950.

Μαδωνής Αλέξανδρος – Μαστρογεωργίου Γεώργιος, Ελληνικά υποβρύχια 1885-2010,  εκδ. Κλειδάριθμος, Αθήνα, 2010

Μασούρας Τιμόθεος –  Κατωπόδης Θωμάς, Τα Ελληνικά υποβρύχια, εκδ. Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, Πειραιάς 2010.

Πετρόπουλος Νικόλαος, Αναμνήσεις και σκέψεις ενός παλαιού ναυτικού, Αθήνα, 1970.

Τσουκαλάς Ηλίας, Τιμή και δόξα στους ήρωες των υποβρυχίων μας, Ναυτική Ελλάς, Ιούλιος 1998

Φωκάς Δημήτριος, Έκθεση επί της δράσεως του Β. Ναυτικού κατά τον πόλεμο 1940-44, εκδ. Ιστορική Υπηρεσία Β.Ν., Αθήνα, 1953.

Βρετανικά αρχεία, έρευνα Κώστα Θωκταρίδη

Ιταλικά αρχεία, έρευνα Platon Alexiades

Αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού

Author: Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων

Η Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων (ΟΕΑ) του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, συνεργάζεται με τα μέλη της καταδυτικής κοινότητας για την αναζήτηση, την τεκμηρίωση, την μελέτη και την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων του θαλασσίου περιβάλλοντος, αναλαμβάνοντας συγχρόνως την σχετική ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Μέσω εξειδικευμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης και ενάλιων δραστηριοτήτων που συντονίζουν ή συμμετέχουν τα μέλη της ΟΕΑ επιδιώκεται η ασφαλής και υπεύθυνη προσέγγιση στα βυθισμένα τεκμήρια της φυσικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς.