Στις 2 Μαΐου 1901 καθελκύσθηκε στα ναυπηγεία Day Summers & Co. στο Northam του Southampton η θαλαμηγός MANDOLIN για λογαριασμό του Βρετανού W.B. Paget. To 108 κόρων σκάφος είχε όλα τα κομψά χαρακτηριστικά των θαλαμηγών της εποχής, με πρόβολο ιστό, ακρόπλωρο και πρύμνη τύπου κλίπερ. Είχε μήκος 34,7 μέτρα, πλάτος 5,2 και το κινούσε μια δικύλινδρη παλινδρομική ατμομηχανή που απέδιδε 38 ονομαστικούς ίππους. Αργότερα η θαλαμηγός μετονομάστηκε MADRIGAL και κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου περιήλθε στην κατοχή του βρετανικού Ναυαρχείου προκειμένου να συνεισφέρει στην άμυνα της χώρας.
Η θαλαμηγός MADRIGAL το 1913. (Kirk & Sons)
Μετά το τέλος του πολέμου το σκάφος παροπλίστηκε και τον Φεβρουάριο του 1920 αγοράστηκε από τον τραπεζίτη Ευάγγελο Λυκούρη. Μετά τον κατάπλου στον Πειραιά όπου νηολογήθηκε με αριθμό 390, μετονομάστηκε ΚΛΕΟΝΙΚΗ. Το σκάφος χρησιμοποιήθηκε περιστασιακά σε ημερήσιες κρουαζιέρες από το Νέο Φάληρο προς την Βουλιαγμένη. Προς το τέλος της Μικρασιατική εκστρατείας, οπότε πολλά επιβατηγά είχαν επιταχθεί για στρατιωτικές μεταφορές, ταξίδεψε σε ακτοπλοϊκές γραμμές, όπως στην γραμμή Πειραιά-Σύρο-Τήνο-Μύκονο.
Το 1924 το ΚΛΕΟΝΙΚΗ πέρασε στην ιδιοκτησία της Ατμοπλοΐας Μεγαρίδος και άλλων μικρομετόχων. Τέσσερα χρόνια αργότερα το βρίσκουμε να πραγματοποιεί πλόες από τον Πειραιά προς το καζίνο του Λουτρακίου. Η εταιρία του κατόπιν μετασχηματίστηκε στην Αν. Ναυτιλιακή & Εμποροβιομηχανική Εταιρία Αδελφοί Γ. Ζερβού, η οποία πούλησε το πλοίο το 1933 στην συνιδιοκτησία των Ε. & Κ. Στριφούλη, Σοφία Χατζηκωνσταντή και Α. Σιάτρα. Το ατμόπλοιο μετονομάστηκε σε ΑΕΤΟΣ και στάλθηκε στη Ραφήνα από όπου πλέον θα ταξίδευε προς Κάρυστο, Γαύριο και Μπατσί.
Εάν και πολλοί πιστεύουν ότι το λιμάνι της Ραφήνας πρωτολειτούργησε στα τέλη της δεκαετίας του σαράντα, η ιστορία του είχε ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα. Τα πρώτα ατμόπλοια έφτασαν στο γραφικό αλιευτικό λιμανάκι της Ραφήνας την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα. Ήδη το 1908 το ρυμουλκό ατμόπλοιο ΡΑΦΗΝ (εκτοπίσματος 41 τόνων) έκανε δρομολόγια από τη Ραφήνα προς Στύρα -Αλιβέρι και προς Μαρμάρι-Κάρυστο μεταφέροντας και το ταχυδρομείο. Την ίδια χρονιά είχε ως αφετηρία τη Ραφήνα, και το ατμόπλοιο ΑΕΤΟΣ, ιδιοκτησίας Μαραγγίδη, που έκανε το δρομολόγιο Ραφήνα-Κάρυστο-Μαρμάρι-Στύρα-Γραμματικό-Αλιβέρι-Βάθεια-Χαλκίδα ή Ωρωπός καθώς και Ραφήνα-Μαρμάρι-Κάρυστος-Γαύριο-Μπατσί-Υστέρνια.
Για τις επόμενες δυο δεκαετίες, φαίνεται να μην έγιναν άλλες απόπειρες δρομολόγησης ατμόπλοιων από τη Ραφήνα, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του τριάντα οπότε δρομολογήθηκαν το ΑΕΤΟΣ, το ατμόπλοιο ΤΡΙΓΛΙΑ της οικογένειας Καβουνίδη και το ατμόπλοιο ΚΩΣΤΑΣ του Ευάγγελου Τόγια. Ενδεχομένως η επιλογή του ονόματος ΑΕΤΟΣ για το πρώην ΚΛΕΟΝΙΚΗ να αποτέλεσε και μια προσπάθεια ιστορικής σύνδεσης με το προηγούμενο ΑΕΤΟΣ της Ραφήνας.
Το 2010 ο Γαβριώτης ‘Αγγελος Λυγίζος εξιστόρησε τις αναμνήσεις του από τα προπολεμικά πλοία της Ραφήνας και συγκεκριμένα του ΑΕΤΟΣ.
“Ήταν ένα όμορφο καραβάκι που το είχανε Καρυστινοί.. Με μια πλώρη σαν καραβόσκαρου, χωρίς μπαστούνι… Πίσω από την πλώρη είχε ένα κατάρτι και από εκεί κρεμόταν το βίντσι για να ανεβάζουμε τα ζώα. Ένα μικρό κομοδέσιο στη μέση και πάνω του η ανοιχτή γέφυρα… Είχε ένα φουγάρο σε χρώμα «φάβα»… και το σκαρί του ήταν βαμμένο «φάβα» λίγο πιο ανοιχτό από το πάνω… πρυμνιό κατάρτι δεν θυμάμαι αν είχε.
Τότε ξεκινήσανε να ανταγωνίζονται με το ΚΩΣΤΑΣ. Στο ΑΕΤΟΣ μας περιποιόντουσαν. Μας έδιναν και μια μακαρονάδα δώρο. Έτσι τότε ανταγωνίζονταν.”
Καλλιτεχνική απεικόνιση του ΑΕΤΟΣ βασισμένο στην περιγραφή του Α. Λυγίζου. (Γ. Κωβαίος)
Ο πατέρας του Άγγελου ήταν ζωέμπορος και όταν κατεβάζανε τα ζώα στην αγορά της Αθήνας, τα φόρτωνε στο ΚΩΣΤΑΣ. “Στo πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής πηγαίναμε «κοπανισμένα» βόδια που ερχόταν και τα έπαιρνε ένας από τη Θήβα για ζευγάρωμα. Τα μεγάλα ζώα –τα βόδια και τις αγελάδες- τα έριχναν στη θάλασσα για να φτάσουν κολυμπώντας στο καράβι που έμενε αρόδο. Εκεί τα σήκωναν βάζοντας σαμπάνια (φασκιές) κάτω από την κοιλιά τους, ενώ με σκοινιά που είχαν δέσει στα κέρατα τους, τα μανουβράριζαν. Θυμάμαι ένα ταξίδι στο Κάβο Ντόρο που μας έπιασε φουρτούνα. Τότε τα ζώα τα βάζανε στο πλάι – στις περαντζάδες – του βαποριού. Κόντεψε η θάλασσα να μας πάρει τα αρνιά! Ευτυχώς κατέβηκαν κάποιοι ναύτες και βάλανε μουσαμάδες.”
Όταν ο Άγγελος έχασε τον πατέρα τους, έφηβος ακόμη, πήρε στις πλάτες του την οικογενειακή επιχείρηση. Έτσι, κάποια φορά αποφάσισε να μην βάλει τα ζώα στο ΚΩΣΤΑΣ, αλλά να προτιμήσει το ΑΕΤΟΣ. “Όταν έφτασε στη Ραφήνα, μετά από 4-5 ώρες μιας και τα βαποράκια αυτά πήγαιναν με 6-7 μίλια, το ΑΕΤΟΣ έπεσε δίπλα στο ΚΩΣΤΑΣ που είχε ήδη πλαγιοδετήσει στο μόλο. Για να βγώ στο μόλο έπρεπε να περάσω μέσα από το ΚΩΣΤΑΣ. Τότε με είδε ο Γεωργιάδης – o πλοίαρχος του ΚΩΣΤΑΣ- και ήρθε και μου έριξε ένα χαστούκι που ακόμη το θυμάμαι!”
Στο βιβλίο του Θανάση Πιστικίδη “Ριζώματα Βιώματα Παθήματα Αληθινές ιστορίες ΡΑΦΗΝΑ” καταγράφεται ο ανταγωνισμός που είχε προκύψει μεταξύ των εφοπλιστών που είχαν δραστηριοποιηθεί στην Ραφήνα: “Τα γραφεία των πλοίων δεν ήσαν οργανωμένα, όπως τώρα με πρακτορεία εδώ και στην Αθήνα. Τα εισιτήρια κόβονταν μέσα στο βαπόρι, γι’ αυτό γίνονταν ομηρικοί καβγάδες για την προσέλευση επιβατών, ως και ανταγωνισμός στα εισιτήρια.
– Τζάμπα και μια μακαρονάδα! φώναζε στο λιμάνι ο μακαρίτης ο Καβουνίδης.
– Εδώ πατριώτες Καρυστινοί! φώναζε ο Τόγιας.
Στο τέλος, αναγκάστηκαν και προσέλαβαν και κράχτες, μπράβους, νταήδες, για να τραβούν τον κόσμο στο δικό του βαπόρι ο καθένας. Θυμάμαι ο Καβουνιδης προσέλαβε έναν δικό μας παλικαρά, τον γνωστό Στάθη Πιρπιρή, πολύ δυνατόν στα χέρια και πολύ ψύχραιμο, που δεν κιότεβε με τίποτε. Ο Τόγιας έφερε από την Κάρυστο έναν άλλο παλικαρά, τον Λυκούργο τον Ζούμπερη και ο Στριφούλης έναν πρόσφυγα Βουρλιώτη, τον Αριστείδη τον Κεχαγιόγλου. Χαρά για μας τους πιτσιρικάδες κάθε μεσημέρι στο λιμάνι να παρακολουθούμε τους καβγάδες των νταήδων, ποιος θα πάρει τους περισσότερους επιβάτες, τα περισσότερα εμπορεύματα!
Στον ανταγωνισμό αυτό, εκείνος που δεν άντεξε ήταν ο Στριφούλης, γιατί ο Καβουνίδης είχε βάση και υποστήριξη εδώ στη Ραφήνα, ο Τόγιας, που ήταν Καρυστινός, είχε πλάτες στην Κάρυστο. Εξάλλου, και οι δυο αυτοί ήσαν παλιοί εφοπλιστές κι ήξεραν όλα τα τερτίπια της δουλειάς, ενώ ο Στριφούλης ήταν μεγαλέμπορος αποικιακών στην οδό Σοφοκλέους και θέλησε να δοκιμάσει την τύχη του και στα βαπόρια. Ήταν άσχετος ο άνθρωπος κι έτσι εγκατέλειψε.”
Ο ανταγωνισμός λοιπόν επέτρεψε στο ΑΕΤΟΣ να μακροημερεύσει στη Ραφήνα και έτσι το 1935 το βρίσκουμε να ταξιδεύει από το Βόλο προς τις Σποράδες με ενδιάμεσους σταθμούς στο Τρίκκερι και την Πλατανιά. Ωστόσο το 1936 φαίνεται να δρομολογείται εκ νέου από την Ραφήνα.
Τον Αύγουστο του 1937 οι αδελφοί Στριφούλης και ο Σιάτρας θα πουλήσουν το μερίδιο τους στον Αλκιβιάδη Τατάκη που με την σειρά του πούλησε τον Οκτώβριο του 1938 το 25% στον Λεωνίδα Πολέμη.
Η είσοδος της Ελλάδας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησε στις 28 Οκτωβρίου 1940 και στην επίταξη του ΑΕΤΟΣ που χρησιμοποιήθηκε από την Διεύθυνση Θαλασσίων Κρατικών Μεταφορών. Το τέλος του πλοίου ήρθε τον Απρίλη του 1941 στον Κρυφολιμιώνα Ωρεών. Στον όρμο που βρίσκεται στην βόρεια πλευρά των Γιάλτρων είχαν αγκυροβολήσει δυο ελληνικά πλοία, το επιβατηγό ΑΕΤΟΣ και το ακτοπλοϊκό φορτηγό ΣΩΤΗΡΙΟΣ[1]. Τα δυο πλοία έγιναν στόχος γερμανικών αεροσκαφών και βυθίστηκαν. Η βύθιση του ΣΩΤΗΡΙΟΣ καταγράφεται στις 24 Απριλίου 1941, ενώ το ΑΕΤΟΣ αναφέρεται σε όλες τις ελληνικές πηγές (Χρ. Ντούνης, Κ. Παΐζης-Παραδέλης, Ε. Μπάμπουρης) ότι βυθίστηκε στις 29 Απριλίου. Ωστόσο η ημερομηνία αυτή πρέπει να είναι λάθος καθώς τότε είχε ήδη ολοκληρωθεί η κατάληψη της περιοχής από τους Γερμανούς, επομένως θα είχαν καταλάβει και το σκάφος. Μάλλον η βύθιση του έλαβε χώρα κάποιες μέρες νωρίτερα.
Φωτογραφίες από την επίθεση στον Κρυφολιμιώνα με ημερομηνία 20 Απριλίου 1941 και περιγραφή: «Βορειοδυτικό τμήμα του Eυβοϊκού κόλπου – ένα εμπορικό πλοίο 3000-4000 τόνων. Πιλότος: Oberleutnant (Matthias) Schwegler, Παρατηρητής: Feldwebel Kräher» (Πηγή: alifrafikkhan.blogspot.com , έρευνα Γ. Καρέλας).
Τα δυο πλοία πρυμνοδετημένα από δέντρα. Αριστερά το ΣΩΤΗΡΙΟΣ.
Απευθείας πλήγμα στο ΣΩΤΗΡΙΟΣ
Το ΣΩΤΗΡΙΟΣ έχει πλέον βυθιστεί σε βάθος περί τα 15 μέτρα.
Όπως εξιστόρησε το 2018 ο κάτοικος της περιοχής Γιώργος Γρίβας, ένας ψαράς που έζησε τα γεγονότα του πολέμου στην βόρεια Εύβοια, μετά τη βύθιση των πλοίων ένας νέος από τα Γιάλτρα πήγε και αφαίρεσε ένα πολυβόλο Σαιντ-Ετιέν με το οποίο ήταν εξοπλισμένο ένα από τα δυο ναυάγια του Κρυφολιμιώνα. Το γεγονός έφτασε σε γνώση ενός δωσίλογου και ακολούθησε η σύλληψη του νέου από τους Γερμανούς, ο ξυλοδαρμός του προκειμένου να αποκαλύψει τη θέση του πολυβόλου και τελικά η εκτέλεση του.
Ο Γ. Γρίβας είχε ακούσει παιδί τότε τους ντόπιους να κάνουν λόγο για σκόπιμη βύθιση των δυο πλοίων από τα πληρώματα για να μην πέσουν στα χέρια των Γερμανών. Όμως η αλήθεια είναι ότι τα βύθισαν τα γερμανικά αεροσκάφη. Ανέφερε ακόμη ότι ο όρμος εκεί σήμερα αναφέρεται ως “παλιοκάραβο” (το τοπωνύμιο Κρυφολιμιώνας έχει πια ξεχαστεί) και ο λόγος είναι ότι ένα ναυάγιο εξακολουθεί και βρίσκεται εκεί. Μέχρι να ταυτοποιηθεί το ναυάγιο αυτό θα παραμένει το μυστήριο για το αν το “παλιοκάραβο” ταυτίζεται με ένα από τα ΑΕΤΟΣ ή ΣΩΤΗΡΙΟΣ…
Σε γερμανική ιστοσελίδα αναφέρεται ότι το ΑΕΤΟΣ ανελκύστηκε από τους Γερμανούς και εξοπλίστηκε το 1942 αρχικά ως ναρκαλιευτικό με το διακριτικό 11 M 6, υπηρετώντας στον 11ο στολίσκο ακτοφυλακής που είχε έδρα το Μούδρο και ότι στη συνέχεια μετετράπηκε σε ακτοφυλακίδα λαμβάνοντας το διακριτικό GL.56. Σύμφωνα και με άλλη ιστοσελίδα στις 13 Ιανουαρίου 1944 συγκρούστηκε με την ακτοφυλακίδα GL.52 και βυθίστηκε στον κόλπο του Μούδρου. Ωστόσο το GL.56 που περιγράφουν δεν ήταν το πρώην ατμόπλοιο ΑΕΤΟΣ αλλά ένα ξύλινο πετρελαιοκίνητο με το ίδιο όνομα που είχε ναυπηγηθεί στον Πειραιά.
Εξάλλου, στο αρχείο του Οργανισμού Ανελκύσεων Ναυαγίων σημειώνονται και τα δυο ναυάγια των ΑΕΤΟΣ και ΣΩΤΗΡΙΟΣ στον Κρυφολιμιώνα. Το ΑΕΤΟΣ είχε προσφερθεί προς ανέλκυση ή διάλυση στον εργολάβο Λ. Κάσση με πρόβλεψη οι εργασίες να έχουν ολοκληρωθεί τον Απρίλιο του 1950. Πιθανώς ένα από τα δυο τελικά να διέφυγε και ακόμη αναμένει τους επίδοξους εξερευνητές του…
[1] To 276 κ.ο.χ. ΣΩΤΗΡΙΟΣ είχε ναυπηγηθεί το 1919 ως ατμοκίνητο αλιευτικό SAMUEL DAWSON στην Αγγλία. Αποκτήθηκε από Έλληνες το 1933 ως ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ, μετατράπηκε το 1939 σε δηζελοκίνητο και μετονομάστηκε σε ΣΩΤΗΡΙΟΣ το 1940.
