Το φορτηγό ατμόπλοιο ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ (1886-1941), ναυπηγήθηκε ως FEDERATION και ήταν το τελευταίο βρετανικό πλοίο που διέφυγε από τη Γερμανία πριν τον Μεγάλο Πόλεμο (το 1914). Το 1921 ήρθε στις ελληνικές θάλασσες με το όνομα ΣΠΕΤΣΟΠΟΥΛΑ και τον επόμενο χρόνο πουλήθηκε σε Γερμανούς ως LUISE BLUME. Το 1925, με σουηδική σημαία πλέον, μετονομάστηκε αρχικά σε NACKA και το 1926 σε ALSTER. Επανήλθε στην Ελλάδα ως ΜΑΡΙΑ (το 1927) και από το 1928 μέχρι το 1939 ταξίδεψε με το όνομα ΗΡΑΚΛΗΣ, ώσπου μετά από προσάραξη και επισκευή μετονομάστηκε σε ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ. Κατόπιν (το 1940) επιτάχθηκε από την ελληνική κυβέρνηση και χρησιμοποιήθηκε από τους γερμανούς ως HELENA, μέχρι την βύθισή του από νάρκη.
Η τραγωδία του Α/Π ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ
Το πρωί της 6ης Απριλίου 1941 οι γερμανικές στρατιές επιτέθηκαν ταυτόχρονα στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα. Ο στρατός της γείτονος αμύνθηκε αλλά η γερμανική επέλαση ήταν αδύνατο να ανακοπεί. Καθώς το μέτωπο κατέρρεε, ορισμένες μονάδες του Γιουγκοσλαβικού Στρατού που στάθμευαν στις νότιες επαρχίες της χώρας (Vardar, Bregalnica και Κόσοβο) μετακινήθηκαν προς την Ελλάδα. Στόχος τους ήταν να ενωθούν με τις Ελληνικές και Βρετανικές δυνάμεις και να συνεχίσουν να μάχονται στο πλευρό τους, ευελπιστώντας σε μια αντεπίθεση προς Βορά. Οι Γερμανοί κατέλαβαν τα Σκόπια στις 7 Απριλίου και οι μονάδες του Γιουγκοσλαβικού διέφυγαν από το Μοναστήρι προς τα σύνορακαι εισήλθαν στις 9/10 Απριλίου σε Ελληνικό έδαφος. Κατόπιν ενώθηκαν με τις βρετανικές δυνάμεις και τις ακολούθησαν στην πορεία απαγκίστρωσης τους από την ηπειρωτική Ελλάδα. Περίπου 2.500 Γιουγκοσλάβοι στρατιώτες κατέληξαν στην Καλαμάτα όπου είχαν καταλήξει και 20.000 Βρετανοί με την ελπίδα ότι από εκεί θα μεταφέρονταν στην Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή. Στις 23 Απριλίου, το αντιτορπιλικό HEREWARD επιβίβασε 250 Γιουγκοσλάβους που συνόδευαν τις κάσες με τα κοσμήματα του Γιουγκοσλαβικού Στέμματος. Ωστόσο η ολοκλήρωση της κατάληψης της ηπειρωτικής Ελλάδος δεν επέτρεψαν να συνεχιστεί η βρετανική προσπάθεια εκκένωσης με αποτέλεσμα 1.500 Γιουγκοσλάβοι να αιχμαλωτιστούν από τους Γερμανούς.
Φθάνοντας στα ελληνικά λιμάνια, οι Γερμανοί κατέλαβαν και ορισμένα πλοία που δεν είχαν διαφύγει εγκαίρως προς Νότο. Οι Ελληνικές Αρχές είχαν εκδώσει μια αμφιλεγόμενη οδηγία που υπαγόρευε την μετακίνηση των ελληνικών εμπορικών πλοίων από τη χώρα, πλην αυτών που ήταν μικρότερα από 1.000 τόνους. Όπως σχολιάζει ο Πλοίαρχος Ν. Πετρόπουλος (1972), φαίνεται «η κυβέρνηση και μερικοί αξιωματικοί του Β.Ν. είχαν την ανόητη ελπίδα πως αυτά θα εξασφάλιζαν τις εσωτερικές συγκοινωνίες της χώρας.» Η απόφαση αποδείχτηκε σαφώς εσφαλμένη καθώς με την κατάληψη των λιμένων, οι Γερμανοί προχώρησαν στην επίταξη κάθε διαθέσιμου σκάφους προκειμένου να τα χρησιμοποιήσουν σε πολεμικές μεταφορές.
Ανάμεσα στα πλοία που καταλήφθηκαν ήταν και το φορτηγό ατμόπλοιο ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ. Το διαστάσεων 66,75 x 9,38 μέτρων σκάφος είχε ναυπηγηθεί στα ναυπηγεία S. P. Austin & Son στο Sunderland της Αγγλίας το 1886 ως FEDERATION για λογαριασμό της Συνεταιριστικής Εταιρίας Χονδρικής (Co-operative Wholesale Society). H εταιρία του είχε ιδρυθεί το 1863 και από το 1876 είχε εμπλακεί στη ναυτιλία δρομολογώντας φορτηγά πλοία προς γαλλικούς λιμένες και προς το Αμβούργο.
Το FEDERATION (συλλογή Charles Hill)
Το 797 κόρων ολικής χωρητικότητας πλοίο το κινούσε μια έλικα που έπαιρνε κίνηση από μια τρικύλινδρηπαλινδρομική ατμομηχανή 161 ονομαστικών ίππων. Το 1906 τα πλοία της εταιρίας του περιήλθαν στη West Hartlepool Steam Nav. και συνέχισε τους πλόες του στη Βόρεια Θάλασσα. Η έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου τον Αύγουστο του 1914 βρήκε το πλοίο στο Αμβούργο. Γνωρίζοντας οτι επίκειται η κατάσχεση του σκάφους, ο πλοίαρχος του το οδήγησε εκτός λιμένα με σβηστά φώτα και κατάφερε να απομακρυνθεί με ασφάλεια, κάνοντας το FEDERATION να είναι το τελευταίο βρετανικό πλοίο που διέφυγε από τη Γερμανία. Μη έχοντας πλέον αντικείμενο εργασίας, το σκάφος πουλήθηκε το 1916 στη Bede Metal & Chemical Co. του Newcastle. Το 1921 το πλοίο ύψωσε Ελληνική σημαία καθώς αγοράστηκε από την Σπετσιώτισσα εφοπλίστρια Δέσποινα Πετρούτση και μετονομάστηκε σε ΣΠΕΤΣΟΠΟΥΛΑ. Τον επόμενο χρόνο πουλήθηκε σε Γερμανούς ως LUISE BLUME για να περιέλθει το 1925 σε Σουηδούς οπότε μετονομάστηκε αρχικά σε NACKA και το 1926 σε ALSTER.
Το επόμενο έτος αγοράστηκε εκ νέου από Έλληνες, τον Παναγή Χαλικιόπουλο από το Αργοστόλι και πήρε το όνομα ΜΑΡΙΑ νηολογούμενο στον Πειραιά με α/α 595. Το 1928 περιήλθε στον Ποθητό Μπάικα και το 1933 στην A.Γ.E. Τσιμέντων που του έδωσε το όνομα ΗΡΑΚΛΗΣ. Στις 12 Μαρτίου 1939 κατά τη διάρκεια ενός πλου από τη Θεσσαλονίκη προς τη Μυτιλήνη με φορτίο σιτηρών, το ΗΡΑΚΛΗΣ προσάραξε στο Ακρωτήριο Ζεϊτιγη με αποτέλεσμα παρουσιαστεί εισροή υδάτων στο σκάφος και να βυθιστεί μέχρι το ύψος του κυρίως καταστρώματος. Σε βοήθεια του έσπευσαν τα ναυαγοσωστικά ΜΑΡΙΓΩ ΜΑΤΣΑ και ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ, τα οποία μετά από προσπάθειες ημερών κατόρθωσαν να το ανελκύσουν. Το ΗΡΑΚΛΗΣ κατόπιν οδηγήθηκε στον Πειραιά όπου τέθηκε προς πώληση. Το σκάφος αγοράστηκε από τον Σπυρ. Καναβαριώτη, επισκευάστηκε και μετονομάστηκε σε ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ.
Το ΜΑΡΙΑ (K. Ζήμερη, αρχείο Δήμου Βόλου)
Στις 30 Οκτωβρίου 1940, το ατμόπλοιο επιτάχθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση και διατέθηκε στη Διεύθυνση Θαλασσίων Κρατικών Μεταφορών. Οι πηγές ερίζουν ως προς το τι απέγινε το ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ στα τέλη του Απριλίου του 1941. Ορισμένες πηγές αναφέρουν πως στις 28/29 Απριλίου βομβαρδίστηκε από γερμανικά αεροσκάφη και βυθίστηκε κοντά στην Επανωμή ενώ έπλεε από τη Σμύρνη προς τη Θεσσαλονίκη. Οι ίδιες πηγές αναφέρουν πως ανελκύστηκε στις 12 Μαΐου από τους Γερμανούς και τέθηκε υπό τις υπηρεσίες τους. Την άποψη αυτή υιοθέτησε και ο Αντιναύαρχος Κ. Παϊζής-Παραδέλης (2004), χωρίς να αναφέρει τη θέση όπου βυθίστηκε κατά την γερμανική αεροπορική επίθεση. Ωστόσο ο Αντιναύαρχος Χρήστος Ντούνης (2000) δεν αναφέρει κάποιο τέτοιο συμβάν. Αντίθετα αναφέρει ότι το πλοίο επιτάχθηκε από τους Γερμανούς μετά την κατάληψη του Πειραιά. Αυτή είναι και η θέση του γράφοντος, καθώς θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι η Θεσσαλονίκη είχε καταληφθεί από τους Γερμανούς ήδη στις 9 Απριλίου και κανένα ελληνικό πλοίο δεν θα έπλεε τότε προς τα εκεί. Επομένως στα τέλη του Απρίλη το πλοίο παρέμενε αξιόπλοο στην περιοχή του Πειραιά έχοντας διαφύγει από τις γερμανικές αεροπορικές επιθέσεις που σχεδόν εξολόθρευσαν τον ελληνικό ακτοπλοϊκό στόλο. Καθώς ήταν μικρότερο των 1.000 τόνων, το ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ δεν είχε διαταχθεί να απομακρυνθεί από την υπό κατάληψη χώρα με αποτέλεσμα να καταληφθεί από τους Γερμανούς ως λεία πολέμου. Το δε ελληνικό πλήρωμα υπό τον Πλοίαρχο Γ. Μαζαράκη ήταν υποχρεωμένο να συνεχίσει να υπηρετεί στο σκάφος.
Οι Γερμανοί αποφάσισαν την μεταφορά των Γιουγκοσλάβων, Σερβικής καταγωγής στο σύνολο τους, στρατιωτικών που αιχμαλώτισανστην Ελλάδα στο στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου στο Osnabrück της Γερμανίας. Εκεί θα μεταφέρονταν σιδηροδρομικώς από τη Θεσσαλονίκη όπου θα μετέβαιναν ακτοπλοϊκός. Για το σκοπό αυτό διατέθηκε το ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ που είχε μόλις μετονομαστεί από τους Γερμανούς σε HELENA. Συνολικά 503 Σέρβοι επιβιβάστηκαν στις 24 Μαΐου στο σκάφος, ανάμεσα τους τέσσερις στρατηγοί και 52 υψηλόβαθμοι αξιωματικοί. Τους συνόδευε μια ένοπλη φρουρά από 20 Γερμανούς.
Σύμφωνα με ορισμένες Γιουγκοσλαβικές αναφορές, το σκάφος δεν μπόρεσε να αποπλεύσει από τον Πειραιά εξαιτίας κάποιας βλάβης που οι ίδιοι αποδώσανε σε σαμποτάζ από το ελληνικό πλήρωμα. Οι αναγκαίες επισκευές είχαν ως αποτέλεσμα να αναχωρήσει το πλοίο προς τη Θεσσαλονίκη το επόμενο πρωϊνό. Το HELENA ταξίδευε κατά τη διάρκεια της ημέρας και παρέμενε αγκυροβολημένο τις νύχτες εξαιτίας του κινδύνου πρόσκρουσης σε κάποια νάρκη. Έτσι και το βράδυ της 26ης αγκυροβόλησε στα ανοιχτά της Επανωμής. Αυτό που δεν γνώριζε η γερμανική διοίκηση ήταν ότι τα ξημερώματα της 11ης Μαΐου το βρετανικό υποβρύχιο HMS RORQUAL[3] είχε ναρκοθετήσει με 50 νάρκες την θαλάσσια περιοχή στα ανοιχτά της Επανωμής. Στις 26 Μαΐου το ναρκοπέδιο είχε το πρώτο του θύμα, το ρουμανικό ατμόπλοιο CARMENSYLVA (1.601 κ.ο.χ.) που βυθίστηκε με 15 ανθρώπινες απώλειες.
Τα ξημερώματα της 27ης Μαΐου, περί τις 04.30, το HELENA συνέχισε τον πλου του εντός του Θερμαϊκού. Περίπου μισή ώρα αργότερα εισήλθε και αυτό στο βρετανικό ναρκοπέδιο με αποτέλεσμα να προσκρούσει σε μια νάρκη. Ένας μεγάλος πίδακας νερού υψώθηκε στην αριστερή πλευρά του πλοίου και κατόπιν ο όγκος του νερού κατέπεσε πάνω στα καταστρώματα του. Η έκρηξη που ακολούθησε προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές στα ύφαλα του σκάφους και στο κύτος τού εισήλθαν ορμητικά τα νερά της θάλασσας. Η έκρηξη ήταν τόσο ισχυρή που έκοψε το σκάφος στα δυο και οδήγησε στην τάχιστη βύθιση του, εντός 15 λεπτών, σε απόσταση 2-3 μιλίων από την Νέα Μηχανιώνα. Το πλήρωμα και η γερμανική φρουρά εγκατέλειψαν το σκάφος με τις δυο λέμβους αφήνοντας τους αιχμάλωτους στην τύχη τους. Ακολούθησαν τραγικές σκηνές με τους τραυματίες να καλούν αγωνιωδώς σε βοήθεια. Το συμβάν έγινε αντιληπτό από τους κατοίκους στα παρακείμενα ψαροχώρια, αλλά ήταν απρόθυμοι να μεταβούν προς βοήθεια καθώς νόμιζαν ότι το σκάφος μετέφερε Γερμανούς στρατιώτες. Τελικά, 214 αιχμάλωτοι ακολούθησαν το ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ στον βυθό, ενώ 289 διασώθηκαν. Σύμφωνα με τις αφηγήσεις των Σέρβων, οι ψαράδες έσπευσαν να τους περισυλλέξουν όταν ένας Σέρβος αξιωματικός του Ναυτικού τους μετέφερε με οπτικά σήματα το τι διαδραματιζόταν. Μετά την περισυλλογή τους, οι αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν από τις κατοχικές αρχές στη Θεσσαλονίκη όπου παρέμειναν για μερικές μέρες πρώτού μεταφερθούν στο Osnabrück.
Η τραγωδία αποτέλεσε δυστυχώς και αντικείμενο μιας θεωρίας συνομωσίας που ανέφερε ότι το σκάφος βυθίστηκε σκόπιμα από τους ίδιους τους Γερμανούς ως μια πράξη εκδίκησης εναντίον των Γιουγκοσλάβων που τους είχαν αντιταχθεί ακόμη και μετά την παράδοση της χώρας τους. Μάλιστα ως τρόπο βύθισης καταδείκνυαν την αεροπορική επίθεση. Ωστόσο, οι εικασίες αυτές δεν αντέχουν κάτω από το πρίσμα της ιστορικής αλήθειας. Η θέση του ναυαγίου συμπίπτει με τη θέση του ναρκοπεδίου όπως είχε αποτυπωθεί στο ημερολόγιο του RORQUAL*, ενώ και οι μαρτυρίες των επιζώντων κάνουν λόγο για έκρηξη νάρκης. Επιπλέον, αν οι Γερμανοί ήθελαν να εκδικηθούν τους Γιουγκοσλάβους θα μπορούσαν να το πράξουν με άλλους τρόπους και χωρίς να στερηθούν ένα σκάφος που θα τους ήταν πολύτιμο στο Αιγαίο.
Το ναυάγιο του ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ που κατέληξε σε βάθος 40 μέτρων εκποιήθηκε το 1949 από τον Οργανισμό Ανελκύσεως Ναυαγίων στον εργολάβο Ι. Γεωργιάδη προκειμένου να ανελκυστεί ως παλαιοσίδερα. Δυστυχώς, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, ο κρατικός οργανισμός δεν έδειξε να κάνει διακρίσεις ανάμεσα σε ναυάγια που αποτελούσαν πραγματικούς κινδύνους για τη ναυσιπλοΐα και σε άλλα που θα έπρεπε να είχαν αφεθεί ανέγγιχτα όπως αρμόζει σε τάφους του πολέμου. Η ένδεια της μεταπολεμικής περιόδου, οικονομική και όπως φαίνεται πνευματική, οδήγησαν στην καταστροφή ιστορικών ναυαγίων (π.χ. καταδρομικό ΈΛΛΗ, αντιτορπιλικό ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ) καθώς και ναυαγίων όπου αναπαύονταν εκατόμβες νεκρών (π.χ. ORIA) προκειμένου να εκποιηθούν τα μέταλλα τους.
Η βύθιση του ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ θεωρείται στη Σερβία ως η μεγαλύτερη τραγωδία μετά τον σύντομο «Πόλεμο του Απρίλη», όπως αποκαλείται ο πόλεμος με τους Γερμανούς. Κάθε χρόνο, την τελευταία εβδομάδα του Μαΐου, τελείται δέηση στο ιερό ναό του Αγίου Μάρκου στο Βελιγράδι στη μνήμη των νεκρών με παρουσία των συγγενών τους.
* Το RORQUAL (Ν 74) είχε ναυπηγηθεί το 1935-37 στα Vickers Armstrong της Αγγλίας και ανήκε στην κλάση υποβρυχίων-ναρκοθέτιδων Grampus. Από τη δράση του βυθίστηκαν πλοία ολικής χωρητικότητας 57.704 κόρων, αρκετά από τα οποία στις ελληνικές θάλασσες. Διαλύθηκε το 1946.
Αναφορές
Παϊζη-Παραδέλλη Κ., Το τίμημα του Πολέμου, Εταιρεία Μελέτης Ναυτικής Ιστορίας, Αθήνα, 2004.
Πετρόπουλος Ν.Δ., Αναμνήσεις και Σκέψεις ενός Παλαιού Ναυτικού, ιδιωτική έκδοση, 1972
Vujičić Dragan, O μπλέ τάφος του Δευτέρου Πολέμου, εφημερίδα Večernje Novosti, 24.5.2015
Ντούνης Χρ. Τα ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες 1900-1950, Finatec, Αθήνα, 2000.
Spaldin B.G. & Appleyard H.S.., The West Hartlepool Steam Navigation Company Limited and Talisman Trawlers Limited , World Ship Society, 1980.
The Co-operative Wholesale Societies, Limited, England and Scotland : annual, 1900.
Ο Άρης Μπιλάλης είναι ερευνητής που ασχολείται με την ναυτική ιστορία. Το άρθρο με τίτλο “Η τραγωδία του Α/Π ΕΛΕΝΗ ΚΑΝΑΒΑΡΙΩΤΗ” δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Ναυτική Ελλάς
