Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ταχυδρόμος, στις 13.10.2019, στην 75η επέτειο της απελευθέρωσης της Ελλάδας. Οκτώβρης 1944 – Οκτώβρης 2019
Στις 13 Οκτωβρίου το 1944, ξημέρωσε για την πόλη του Βόλου μια Παρασκευή όπως κάθε άλλη συνηθισμένη μέρα. Πεινασμένοι και υποταγμένοι, οι πολίτες της κατάφερναν να διαχειρίζονται την καθημερινότητα τους όσο καλύτερα μπορούσαν, κάτω από τον ζυγό ενός ανελέητου ναζιστικού καθεστώτος. Η “Κίτρινη Αποθήκη”, στη διασταύρωση των οδών Βασσάνη και Γαζή, εξακολουθεί να αποτελεί μαρτυρία για εκείνες τις σκοτεινές μέρες. Αμέτρητοι φυλακίστηκαν και βασανίστηκαν εκεί μέσα, πίσω από τους επιβλητικούς γκρίζους τοίχους της. Πάρα πολλοί δεν επιβίωσαν. Μετά την αποτυχημένη εισβολή των ιταλών φασιστών το 1940, χρειάστηκαν μόλις τρεις εβδομάδες μετά τη διέλευση της συνοριακής Γραμμής του Μεταξά στις 6 Απριλίου 1941 και μετά από ένα πόλεμο-αστραπή ,για τους Γερμανούς να καταλάβουν επιτυχώς ολόκληρη τη χώρα. Έκτοτε, ο Βόλος συνέχιζε να υποφέρει κάτω από τους δυνάστες του.
Ωστόσο, έως το φθινόπωρο του 1944, οι παλίρροιες του πολέμου είχαν αρχίσει να στρέφονταν σοβαρά κατά του Χίτλερ. Μια σειρά από ήττες, που περιλάμβαναν την απώλεια της Βόρειας Αφρικής, την απόβαση (ημέρα D) στη Νορμανδία και την επιτυχημένη απελευθέρωση από τις Συμμαχικές δυνάμεις της ιταλικής χερσονήσου έως τα Γοτθικά σύνορα, χλεύαζαν την υποσχόμενη 1,000ετια του Ράιχ. Μεγαλύτερη ανησυχία για τους Γερμανούς κατακτητές αποτελούσε το γεγονός ότι στόχοι στη Γιουγκοσλαβία και στην Αλβανία δεχόταν συνεχείς αεροπορικές επιθέσεις, φέρνοντας έτσι εκκαθάριση στην Αδριατική και προκαλώντας όλεθρο στις γραμμές εφοδιασμού προς την Ελλάδα. Σημαντικό επίσης το γεγονός, ότι ο Κόκκινος Στρατός αντιστεκόταν πολεμώντας τους Γερμανούς σε ένα μέτωπο που εκτεινόταν από τη Βαλτική έως τη Μαύρη Θάλασσα. Μέχρι τον Αύγουστο του 1944, είχαν απομακρύνει την Βέρμαχτ από τη Ρουμανία και η πάλαι ποτέ δύναμη του Άξονα είχε απορροφηθεί στα αυξανόμενα σοβιετικά εδάφη. Η Βουλγαρία, η οποία είχε προσαρτήσει τις ελληνικές περιφέρειες της ανατολικής Μακεδονίας και της δυτικής Θράκης για τους Γερμανούς το 1941, θα ήταν η επόμενη.
Εργασίες εκκαθάρισης μετά την επιδρομή στον Βόλο. Το Kingarth, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ευραίως για την απομάκρυνση των ναυαγίων, στο αριστερό μέρος (ο άνθρωπος που στέκεται μπροστά από τα ανλεκυσμένα υλικά δίνει μια αίσθηση του όγκου). Φωτογραφία από το αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (www.diki.gr)
Η αυξανόμενη απειλή της αποκοπής από την Πατρίδα, ήταν ένα πρόβλημα που γινόταν ακόμη πιο σύνθετο και εξαιτίας άλλων παραγόντων. Παρά τις θηριώδης αλλά επιτυχείς επιχειρήσεις του προηγούμενου έτους, που διεξήγαγαν ελίτ γερμανικά στρατεύματα, κατά του Ε.Λ.Α.Σ. και του Ε.Δ.Ε.Σ., αυτές οι πολιτικά αντίθετες ελληνικές ομάδες αντίστασης παρέμεναν αγκάθι για τον δυνάστη. Επιπλέον, οι Σύμμαχοι χρησιμοποιούσαν το έδαφος που είχαν ανακτήσει στην Ιταλία, για να εξαπολύουν έναν συνεχώς αυξανόμενο αριθμό αεροπορικών εξορμήσεων σε γερμανικούς ναυτιλιακούς και στρατιωτικούς στόχους στην Ελλάδα.
Ο όποιος ενθουσιασμός που ένιωσαν οι πολίτες του Βόλου όταν έμαθαν ότι οι Γερμανοί τελικά εκκένωσαν την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου, ήταν βραχύβιος. Μέχρι το πρωί στις 13 Οκτωβρίου, το λιμάνι του ήταν γεμάτο με πλοία που είχαν τραπεί σε φυγή από τον Πειραιά, δύο ημέρες νωρίτερα. Οι Σύμμαχοι σύντομα έλαβαν γνώση αυτού του γεγονότος. Μία έκθεση επιβεβαιώνει ότι «μια ασυνήθιστη συγκέντρωση από πλοία βρισκόταν στο κύριο λιμάνι». Ο Βόλος, είχε ξαφνικά γίνει στόχος υψηλής προτεραιότητας.
Ένας γερανός σε μια πλωτή εξέδρα ανελκύει υλικά. Τα κτίρια του τελωνείου στο παρασκήνιο παραμένουν και σήμερα. Photo courtesy of Volos municipal Center for Historical Research and Documentation (www.diki.gr)
Θαμμένα στα επίσημα αρχεία για τα τελευταία 75 χρόνια, είναι οι λεπτομέρειες του τι συνέβη στη συνέχεια. Μόνο με προσεκτική εξέταση και διασταύρωση των αποχαρακτηρισμένων Άκρως Απορρήτων Πολεμικών Αρχείων των Συμμάχων, μπορεί να αναδειχθεί ολόκληρη η ιστορία. Η ανταμοιβή για αυτή την ενδελεχή διαδικασία, είναι ότι νέες γνώσεις και ανατροπές στην ιστορία μπορούν να τεκμηριωθούν.
Καθώς οι πολίτες του Βόλου κοιμόντουσαν εκείνη την Παρασκευή, τελικές προετοιμασίες για μια άλλη αποστολή σε εχθρικό έδαφος λάμβαναν μέρος. Η επιχείρηση 54, θα διεξαγόταν από την 25η Μοίρα της S.A.A.F. (Πολεμική Αεροπορία της Νοτίου Αφρικής). Στις 07.10 η ώρα, ένα σμήνος από δώδεκα αεροσκάφη βομβαρδιστικών αεροπλάνων τύπου Ventura, υπό την διοίκηση του αντισμήναρχου Shuttleworth, απογειώθηκε από το Biferno της Ιταλίας. Το κάθε αεροπλάνο, έφερε μαζί του από μια θανατηφόρα βόμβα των 2,500 λιβρών (1,200 κιλά). Στις 08.30, το σμήνος προσγειώθηκε στο Μπρίντιζι για ανεφοδιασμό και για μια τελευταία ενημέρωση. Δυστυχώς, ένα από τα αεροσκάφη παρουσίασε μηχανική βλάβη και αναγκάστηκε να αποσυρθεί. Όταν το υπόλοιπο μέρος του σμήνους απογειώθηκε πάλι στις 10.55, ένα άλλο αεροσκάφος καθυστέρησε να απογειωθεί, λόγω προβλημάτων εκκίνησης. Τελικά επέστρεψε στο Biferno στις 14.00, αφού δεν κατάφερε να προφτάσει το υπόλοιπο σμήνος. Καθώς τα υπόλοιπα δέκα αεροσκάφη κατευθυνόταν προς την Ελλάδα, συνοδεύονταν από τρία αεροπλάνα Spitfires της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας (R.A.F.).
Ένας γερανός σε μια πλωτή εξέδρα ανελκύει υλικά. Φωτογραφία από το αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (www.diki.gr)
Μόλις τριάντα λεπτά πτήσης είχαν περάσει και ένα ακόμη αεροσκάφος ανέφερε προβλήματα κινητήρα και αναγκάστηκε να επιστρέψει στο Μπρίντιζι. Μόνο εννέα αεροσκάφη είχαν απομείνει τώρα. Παραδόξως, ο επικεφαλής του σμήνους Shuttleworth, αντιμετώπισε επίσης προβλήματα με τον κινητήρα μόλις έφθασαν στην ελληνική ακτή. Γνωρίζοντας ότι η απόσυρσή του θα έθετε την αποστολή σε σοβαρό κίνδυνο, αποφάσισε να συνεχίσει. Ευτυχώς, το πρόβλημα επιλύθηκε τελικά.
Ένας γερανός σε πλωτή εξέδρα έχει αποθέσει υπολείμματα στην αποβάθρα. Ο κυματοθραύστης και τα Πευκάκια φαίνονται καθαρά στο παρασκήνιο. Φωτογραφία από το αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (www.diki.gr)
Δίχως να το γνωρίζει ο Shuttleworth, περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το στόχο κατέφθαναν. Αναφορά των Μυστικών Πληροφοριών της R.A.F. (αριθ. 226) δηλώνει ότι στις 10.10 η ώρα, “Πάνω από 70 ενεργά πλοία βρισκόταν στο λιμάνι, ανάμεσα στα οποία το ατμόπλοιο Adriana (4,353 τόνων) και το ατμόπλοιο Lola (1,193 τόνων), 2 αντιτορπιλικά Partenope (Ιταλικά πολεμικά πλοία που διοικούταν από τη γερμανική Kriegsmarine), 2 κορβέτtες (πολεμικά πλοία περιπολίας και συνοδείας), 7 Coasters ( εμπορικά πλοία) και το ‘Danube’ Barges (φορτηγίδα), 17 καΐκια (ιστιοπλοϊκά σκάφη) και σχεδόν 40 μικρά συνοδευτικά σκάφη διαφόρων τύπων “. Αυτές οι λεπτομερείς πληροφορίες ήρθαν” από το πεδίο “, που σημαίνει ότι κατά πάσα πιθανότητα ένας πολίτης του Βόλου έστελνε πληροφορίες με σήματα Μορς, κατασκοπεύοντας τους Γερμανούς και θέτοντας έτσι τη ζωή του σε κίνδυνο.
Ολόκληρη η μπάντα ενός σκάφους ανελκύεται. Το κτίριο πίσω από τα φορτηγά παραμένει και σήμερα και ανήκει στον Δήμο του Βόλου. Φωτογραφία από το αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (www.diki.gr)
Λίγες ώρες αργότερα και με καθαρό ουρανό, το σμήνος πλησίασε τον στόχο στα 10,000 πόδια (3,000 μ.) με κατεύθυνση 40 μοιρών. Δεν γνώριζαν ότι το ατμόπλοιο Lola και τα δύο αντιτορπιλικά είχαν αποφύγει την επικείμενη επίθεση και έπλεαν προς την Θεσσαλονίκη.
Ανελκυσμένα υλικά. Η δαγκάνα χρησιμοποιήθηκε για τις εργασίες εκκαθάρισης. Φωτογραφία από το αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (www.diki.gr)
Είκοσι επτά ισχυρές εκρηκτικές βόμβες των 500 λιβρών (220 κιλά) και τριάντα έξι των 250 λιβρών (110 κιλά) έπεσαν η μια μετά την άλλη. Καθώς έπεφταν κάτω, το πλοίο Adriana, το μεγαλύτερο εχθρικό μηχανοκίνητο σκάφος στην περιοχή του Αιγαίου, πυρπολήθηκε και άρχισε να καπνίζει. Μια από τις κορβέττες, το «Bridgette», βυθίστηκε, όπως και η φορτηγίδα του Δούναβη «Laudon» (378 τόνοι). Ένα πλήθος μικρότερων σκαφών επίσης βυθίστηκαν ή καταστράφηκαν στη φωτιά. Ακόμα και ένα JU-52 υδροπλάνο στάλθηκε κατευθείαν στον πυθμένα μετά από ένα άμεσο χτύπημα. Μια τεράστια δεύτερη έκρηξη άφησε μια τρύπα ύψους 150 ποδιών (50 μ.) στην αποβάθρα και κατέστρεψε “τρία μεγάλα τετράγωνα κτιρίων δίπλα στην αποβάθρα”. Είχε προκληθεί από μια αποθήκη πυρομαχικών που πυροδοτήθηκε μέσα στο χάος. Άλλες εκρήξεις αναφέρθηκαν ότι συνεχίστηκαν για πάνω από δέκα λεπτά μετά την επίθεση.
Αφότου χτυπήθηκε, στις 13.10.44, το Α/Π ADRIANNA καιγόταν για μέρες. Επανέπλευσε στις 16.06.47, όπως μαρτυρά η συγκεκριμένη φωτογραφία. Πηγή: Αρχεία Οργανισμού Ανελκύσεως Ναυαγίων (Ο.Α.Ν).
Η υλική ζημία ήταν σημαντική. Κανείς δεν ξέρει πόσες ήταν οι γερμανικές απώλειες. Σε ανταπόδοση, οι επιδρομείς αντιμετώπισαν “έντονα” ελαφριά και “περιορισμένα” βαριά αντιαεροπορικά πυρά από πολεμικά πλοία και θέσεις εδάφους. Ωστόσο, δεν χτυπήθηκε ούτε ένα αεροσκάφος. Καθώς επέστρεφαν προς τη βάση τους, σημειώθηκε ότι μαύρα σύννεφα καπνού από την καταστροφή που είχαν προκαλέσει ήταν ευδιάκριτα από 60 μίλια (100 χλμ) μακριά.
Το σμήνος έφτασε στο Μπρίντιζι στις 14:15 και επέστρεψε με ασφάλεια στο Biferno στις 16:22. Η φωτογραφική αναγνώριση που έγινε την επόμενη ημέρα επιβεβαίωσε ότι η επιδρομή ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική, παρά την μείωση του αριθμού των συμμετεχόντων αεροσκαφών λόγω μηχανικής βλάβης. Οι βομβιστικές επιδρομές κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου ήταν αξιοσημείωτα ανακριβείς. Ωστόσο, η ακρίβεια της 25ης Μοίρας ήταν χειρουργική. Η πόλη είχε γλιτώσει από την πιθανότητα μιας σοβαρής καταστροφής. Σε ένα μήνυμα συγχαρητηρίων που απέστειλε στο S.A.A.F. λίγο αργότερα, ο Διοικητής Αεροπορίας περιέγραψε τη δράση ως μια “εξαιρετική απόδοση”.
Τα αρχεία αναφέρουν επίσης μια άλλη αποστολή την 13η, αυτή τη φορά από μια διμοιρία της 6ης Μοίρα της R.A.F.. Στις 07:45, τέσσερα αεροσκάφη τύπου Hurricane IV υπό την διοίκηση του μοίραρχου R.H. Langdon-Davies απογειώθηκαν από το πρόσφατα αιχμαλωτισμένο αεροδρόμιο του Αράξου, λίγο έξω από την Πάτρα. Αυτή η αποστολή αναγνώρισης έφτασε στο Βόλο ώρες πριν από τον βομβαρδισμό της S.A.A.F., αλλά δεν αποτέλεσε ακούσια προειδοποίηση για τους Γερμανούς. Παρατηρήθηκαν πολλά πλοία στο λιμάνι, μεταξύ των οποίων «ένα μεγάλο Εμπορικό ατμόπλοιο». Αν και παραμένει ανεπιβεβαίωτο, θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν το ατμόπλοιο Lola, που ετοιμαζόταν να φύγει για τη Θεσσαλονίκη. Κατά την επιστροφή, είδαν μια στάσιμη φάλαγγα περίπου 50 μηχανοκίνητων οχημάτων μεταφοράς κοντά στη Θήβα. Ανέφεραν επίσης μια άλλη φάλαγγα 30 μηχανοκίνητων μεταφορικών οχημάτων στο δρόμο από Θήβα προς Λαμία. Οι Γερμανοί αυτοί που είχαν τραπεί σε φυγή σταμάτησαν μόλις εντοπίστηκαν. Ανεξήγητα, κάποιος από προπορευόμενο όχημα έριξε μια κόκκινη φωτοβολίδα στο διερχόμενο αεροσκάφος.
Παρά την απόλυτη επιτυχία της S.A.A.F., η 25η Μοίρα διεξήγαγε τη Επιχείρηση 58 μόλις τρεις ημέρες αργότερα, στις 16 Οκτωβρίου. Παρά τα πολλά σύννεφα, ένα από τα οκτώ Venturas που στάλθηκαν στην επιδρομή σημείωσε άμεσο χτύπημα σε ένα πλοίο 1,000 τόνων, πυροδοτώντας το. Περαιτέρω χτυπήματα κοντά στην αποβάθρα όπου βρίσκεται σήμερα το κτίριο του Ελληνικού Λιμενικού Σώματος και η βόρεια σιδηροδρομική προβλήτα, κατέστρεψαν “τουλάχιστον 2 από τα 6 έως 8 πλοία που ήταν αγκυροβολημένα το ένα δίπλα από το άλλο”. Η συνολική ζημιά αυτή τη φορά, ωστόσο, ήταν πολύ μικρότερη. Οι Γερμανοί είχαν μάθει από το λάθος τους και είχαν διασκορπίσει οποιοδήποτε λειτουργικό σκάφος είχε παραμείνει από την προηγούμενη επιδρομή, έξω από το λιμάνι. Η υπηρεσία πληροφοριών της R.A.F. ανέφερε ότι το πλοίο Adriana «ήταν πολύ έντονα μπαταρισμένο και εξακολουθούσε να φλέγεται». Επιβεβαιώνουν ότι μετέφερε στρατεύματα και βαρέα μηχανήματα από την περιοχή της Αθήνας.
Μια ευρεία άποψη της καταστροφής που πραγματοποιήθηκε σε μερικά από τα μικρότερα σκάφη. Φωτογραφία από το αρχείο του Δημοτικού Κέντρου Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου (www.diki.gr)
Τον Βόλο επισκέφτηκαν και πάλι στις 17 Οκτωβρίου, αλλά αυτή τη φορά ήταν η 809η Μοίρα του Αεροπορικού Στόλου (δηλαδή η R.A.F. αποσπασμένη στο Βασιλικό Ναυτικό). Δύο πτήσεις Supermarine Seafires (μια ναυτική προσαρμογή του Spitfire) ξεκίνησαν από το αεροπλανοφόρο H.M.S. Hunter. Αφού κατέπλευσε από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, βρισκόταν τώρα στο Αιγαίο ως μέρος της επιχείρησης Manna (απελευθέρωση της Ελλάδας). Επιτέθηκαν στο λιμάνι του Βόλου, βυθίζοντας ένα Dornier Do-24 (ένα τρικινητήριο Γερμανικό Υδροπλάνο).
Μια αεροφωτογραφία, λήψης από ύψος 10.000 ποδιών (3.000 μέτρων) στις 13.10.44, την ώρα του βομβαριδισμού. Μια προσεκτική εξέταση αποκαλύπτει ένα γερμανικό υδροπλάνο JU-52 και τις σκιές των βομβαρδιστικών VENTURA. Φωτογραφία από την συλλογή του Tinus le Roux
Στις 22 Οκτωβρίου, ένα μόνο Spitfire VB της R.A.F., κατευθυνόμενο από τον υποσμηναγό J.S. Ο Άντερσον της 94ης Μοίρας πέταξε πάνω από το Βόλο σε ύψος 1000 ποδιών (300 μ.) σε μια αποστολή αναγνώρισης. Αναφέρει ένα πλοίο 1,000 τόνων “με την πρύμνη στην αποβάθρα”. Την επόμενη μέρα ακολούθησε ένα Supermarine Spitfire VIII της R.A.F. από την 32η Μοίρα. Είχε απογειωθεί από το αεροδρόμιο στο Καλαμάκι που πρόσφατα είχαν καταλάβει στην Αθήνα για να κάνει αναγνωριστικές πτήσεις σ τον Παγασητικό Κόλπο και την περιοχή γύρω από το Βόλο. Ένα εγκαταλειμμένο πλοίο έγινε ορατό σ τον κόλπο του Αλμυρού. Μεταξύ των πολυάριθμων βυθισμένων σκαφών παρατηρήθηκε το ίδιο πλοίο των 1,000 τόνων στο λιμάνι του Βόλου. Στα βορειοδυτικά δεν βρέθηκαν φάλαγγες στο δρόμο από τον Βόλο προς τη Λάρισα. Όλες οι γέφυρες στο δρόμο αναφέρθηκαν να έχουν ανατιναχθεί και η σιδηροδρομική γραμμή να έχει καταστραφεί σε διάφορα σημεία.
Μια αναγνωριστική αεροφωτογραφία καταδεικνύει την καταστροφή της 13.10.44. Ο κρατήρας προκλήθηκε μετά την έκρηξη πυρομαχικών κατά την διάρκεια του βομβαριδισμού. Πηγή: Άγνωστος
Ακόμη και πριν από αυτές τις τελευταίες αποστολές, το επίκεντρο της προσοχής είχε μετατοπιστεί από τον Βόλο και στα βόρεια, καθώς οι Σύμμαχοι κυνηγούσαν και παρενοχλούσαν την αποχώρηση του εχθρού. Αποδείχθηκε ότι οι Γερμανοί μπορούσαν να υποχωρήσουν εξίσου γρήγορα όπως έφτασαν. Μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου, βρισκόταν εκτός της ηπειρωτικής χώρας, με μόνο την Κρήτη και τα απομονωμένα νησιά να παραμένουν κατακτημένα αλλά αποκομμένα. Για καλή του τύχη, η μικρή πόλη του Βόλου είχε επιβιώσει κατά την απελευθέρωση αλώβητη. Ο ανθρώπινος απολογισμός σε ότι αφορά τα φρικιαστικά δεινά και τις ζωές που καταστράφηκαν και χάθηκαν είναι ένα άλλο θέμα εξ ολοκλήρου.
Όσο για τα πολυάριθμα ναυάγια που αφέθηκαν να ρυπαίνουν το λιμάνι, θα απομακρυνόταν τελικά και θα περισυλλεγόταν για παλιοσίδερα. Είναι, ωστόσο, μια ενδιαφέρουσα ιδέα ότι τα στριμμένα μεταλλικά κομμάτια και άλλα υπολείμματα των επιθέσεων, συμπεριλαμβανομένων των θρυμματισμένων τμημάτων και από τα δύο υδροπλάνα, πρέπει να βρίσκονται ακόμη στον βυθό. Ίσως να παραμένουν και θραύσματα από τις ίδιες τις βόμβες που προκάλεσαν την καταστροφή. Καλυμμένα από λάσπη και κρυμμένα στο βυθό, αυτά τα αντικείμενα έχουν γίνει ένα με τη μνήμη αυτού του σημαντικού γεγονότος τοπικής ιστορίας. Και τα δύο είναι σε μεγάλο βαθμό ξεχασμένα καθώς σιγά-σιγά διαβρώνονται μέσα στο χρόνο.
[*] Ο Ross J. Robertson ερευνά τα επίσημα αρχεία του πολέμου, για να αποκαλύψει περισσότερα για το βομβαρδισμό του λιμανιού του Βόλου από τους συμμάχους κατά τη διάρκεια του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου.
